ODMOWA SKŁADANIA ZEZNAŃ PRZEZ ŚWIADKA

Zgodnie z art. 177 § 1 Kodeksu postępowania karnego każda osoba wezwana w charakterze świadka ma obowiązek stawić się i złożyć zeznania. Nie jest to jednakże obowiązek o charakterze bezwzględnym. Ustawa reguluje bowiem przypadki, w których można uchylić się od jego spełnienia. Kto może odmówić składania zeznań?

Zgodnie z art. 182 § 1 KPK, osoba najbliższa dla oskarżonego może odmówić składania zeznań.

Prawo odmowy zeznań przysługuje także świadkowi, który w innej toczącej się sprawie jest oskarżony o współudział w przestępstwie objętym postępowaniem (art. 182 § 3 KPK).

Pojęcie osoby najbliższej

Osobą najbliższą w rozumieniu Kodeksu karnego jest małżonek, wstępny, zstępny, rodzeństwo, powinowaty w tej samej linii lub stopniu, osoba pozostająca w stosunku przysposobienia oraz jej małżonek, a także osoba pozostająca we wspólnym pożyciu (art. 115 § 11 KK). 

Wstępnymi są przodkowie, tj. rodzice, dziadkowie, czy pradziadkowie. Osoby te spokrewnione są w linii prostej. Zstępnymi są z kolei potomkowie, tj. dzieci, wnukowie i prawnukowie. Osoby te, podobnie jak wstępni, są spokrewnione ze sobą w linii prostej, co oznacza, że pochodzą jedna od drugiej (art. 61⁷ § 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego).

Krewnymi w linii bocznej są z kolei osoby, które pochodzą od wspólnego przodka, ale nie są krewnymi w linii prostej (art. 61⁷ § 1 in fine KRO). Są to więc pozostali krewni, tacy jak rodzeństwo, ciotki, stryjowie, czy kuzynowie. Najbliższe pokrewieństwo w linii bocznej to rodzeństwo.

Powinowactwo to więź prawna łącząca jednego małżonka z krewnymi drugiego małżonka (art. 61⁸ KRO). Trwa ono mimo ustania małżeństwa (art. 182 § 2 KPK). 

Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 3 czerwca 2015 r. (sygn. akt: III K 72/15) wyjaśnił, że powinowactwo w tej samej linii lub stopniu, o którym mowa w art. 115 § 11 KK, oznacza:

1. w linii prostej – wstępnych, czyli męża matki (ojczym), męża babki oraz żonę ojca (macocha), żonę dziadka, jak również rodziców małżonka, dziadków małżonka, jak i wstępnych (zięć, synowa, pasierb);
2. w linii bocznej – rodzeństwo małżonka (szwagier, bratowa);
3. osoby pozostające w stosunku przysposobienia oraz ich małżonkowie, a także osoby pozostające we wspólnym pożyciu (chodzi w tym ostatnim wypadku o wspólne pożycie psychiczne i fizyczne oraz o wspólnotę ekonomiczną).

Jak wskazał Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 3 czerwca 2015 r. (sygn. akt: III K 72/15), „dalsze pokrewieństwo, nawet gdy więzy krwi są niekwestionowane, nie uprawnia na gruncie prawa karnego do przyjęcia stosunku bliskości”. Oznacza to, że rodzeństwo stryjeczne (zstępni rodzeństwa) nie wchodzą do kręgu osób najbliższych w rozumieniu art. 115 § 11 KK.

Przysposobienie jest to forma przyjęcia do rodziny obcej, stwarzająca stosunek podobny do pokrewieństwa, która została szczegółowo uregulowana w Dziale II KRO. W uproszczeniu jest to przybranie dziecka za swoje. Podobnie jak w przypadku małżeństwa, prawo do odmowy składania zeznań trwa mimo ustania stosunku przysposobienia (art. 182 § 2 KPK).

Termin „wspólnego pożycia” nie zawiera definicji ustawowej i jest interpretowany jednolicie. Przeważające stanowisko w doktrynie i orzecznictwie to takie, zgodnie z którym wspólne pożycie to relacja między dwiema osobami, które chociaż nie zawarły związku małżeńskiego, pozostają w stosunkach faktycznych takich, jakie charakteryzują stosunki między małżonkami (tak: Sąd Najwyższy – Izba Karna w postanowieniu z dnia 4 marca 2015 r., sygn. akt: IV KO 98/14). Innymi słowy, chodzi tutaj o istnienie między dwiema osobami więzi duchowych (emocjonalnych), fizycznych, oraz gospodarczych (wspólne gospodarstwo domowe). Problematyczna z czasem stała się kwestia tego, czy za osoby pozostające we wspólnym pożyciu można uznać relację osób tej samej płci. Jak słusznie wskazał Sąd Najwyższy – Izba Karna w uchwale z dnia 25 lutego 2016 r. (sygn. akt: I KZP 20/15), „odmienność płci osób pozostających w takiej relacji nie jest warunkiem uznania ich za pozostających we wspólnym pożyciu w rozumieniu art. 115 § 11 KK„).

Uchylenie się od odpowiedzi na pytanie

Oprócz odmowy składania zeznań, świadkom w określonych ustawowo przypadkach przysługuje prawo do uchylenia się od odpowiedzi na poszczególne pytania. Ma to miejsce w sytuacji, gdy udzielenie odpowiedzi mogłoby narazić jego lub osobę dla niego najbliższą na odpowiedzialność za przestępstwo lub przestępstwo skarbowe (art. 183 § 1 KPK).

W przypadku odmowy udzielenia odpowiedzi na pytanie, podobnie jak w przypadku odmowy składania zeznań, pojawia się pojęcie osoby najbliższej, które należy rozumieć zgodnie z art. 115 § 11 KK, o czym była mowa powyżej.

Kary porządkowe

Należy podkreślić, że samo uprawnienie do odmowy składania zeznań nie oznacza, że świadek nie ma obowiązku stawić się na wezwanie sądu. O ile świadek nie napotkał ważnej przeszkody, którą winien należycie usprawiedliwić, ma on obowiązek pojawić się na wyznaczonym terminie rozprawy, na który został wezwany. Dopiero wtedy może skorzystać się z prawa odmowy składania zeznań. Jeżeli świadek nie stawi się na wezwanie sądu bez należytego usprawiedliwienia, to może zostać na niego nałożona kara pieniężna w wysokości do 3.000,00 zł (art. 285 § 1 KPK). Sąd może również zarządzić zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie świadka (art. 285 § 2 KPK).

           Jeżeli zainteresował Państwa opisany wyżej temat, zapraszamy do kontaktu z Kancelarią oraz do umówienia spotkania w biurze Kancelarii w Tarnowie.